Bij PRLT Communicatie zijn we een beetje allergisch voor wijzende vingertjes (ja, als je wijst met een vinger naar een ander, wijzen er nog altijd drie in je eigen richting…). We zien al gauw dictatoriale snorretjes of boze baarden voor ons die volksmassa’s toespreken en met de vinger hun retoriek dirigeren. Maar bij het verschijnen van het boek ‘Verleidingen aan de top – de psychologie van de macht’ van de hooggeachte massapsycholoog Jaap van Ginneken schoot ons een bekend oud gezegde te binnen: Hoogmoed komt voor den val. Door de vervoeging van ‘de’ tot ‘den’ is af te leiden dat het hier om een oude wijsheid gaat, waarvan men vermoedt dat de oorsprong in de bijbel ligt. Daar staat wel meer dreigende taal in die zondaars in het gareel moet houden. Maar toch, dat van hoogmoed en vallen, daar zit wel wat in. Sterker nog, de geschiedenis levert talloze bewijzen van leiders bij wie de torenhoge positie hen naar het hoofd is gestegen wat hen uiteindelijk ten val brengt.
Jaap van Ginneken noemt een aantal bekende boegbeelden die zijn ingestort c.q. omvergetrokken (ziet u de bronzen benen van de Iraakse dictator nog bij de knieën knakken?). Hij noemt Nederlandse voorbeelden van economische toppers, maar ook van buitenlandse bollebozen die machtig werden en zich niet konden inhouden. De schrijver, die zegt gefascineerd te zijn door hoogwaardigheidsbekleders die een greep in de pot doen, de kluit bedonderen, zich laten omkopen of aan de zwier gaan met minderjarigen, noemt ze met naam en toenaam. Maar wat hebben deze topmannen – er zijn ook hoogmoedige vrouwen die van hun troon afvallen – gemeen? Het schijnt iets in de hersenen te zijn. Een winnaar die zich onoverwinnelijk gaat voelen, dus die door zijn positie gaat geloven zich alles te kunnen permitteren. Misschien vergelijkbaar met een topsporter die over zijn grenzen heen gaat, zijn pijn niet meer voelt en naar de hoogste positie klimt. De topbestuurders blijken door het bereiken van hun positie ongevoelig te worden voor kritiek en zij geloven zelf zo in hun goddelijkheid dat zij steeds overmoediger worden en geen weerstand meer kunnen bieden aan de ondeugden.
Communicatie speelt in het proces van mensen naar de top een belangrijke rol. PR-mensen, spindokters, bestuursadviseurs, mannetjesmakers, ministers van propaganda, campagneleiders helpen mee een status te creëren en te bewaken waardoor het publiek om zijn leider heen meespeelt. Dit – vanuit de ivoren toren minzaam overziend – bezorgt ook de topbestuurder een bevestigend gevoel. Daarna volgt bij vele hooggeplaatsten volgens Van Ginneken roekeloos gedrag. Wie zo gelooft in zijn onwrikbare positie en onschendbaarheid, gaat zich steeds vreemder gedragen. De massapsycholoog beweert dat een op de zes topbestuurders zelfs psychopatische karaktereigenschappen heeft of heeft gekregen, verblind doordat zij het stralend middelpunt zijn.
Toch is het niet zo vreemd dat wij euforische trekken krijgen naarmate onze status hoger wordt. Immers, dankzij onze kracht en doorzettingsvermogen konden we zover komen. De mensen om ons heen juichen ons toe als we succes behalen. Dat geeft ons nog meer adrenaline om voor de hoogste positie te gaan. Eenmaal aan de top hebben we beschermers om ons heen, trouwe bondgenoten die meeprofiteren zolang het goed gaat. Die ons bevestigen en prijzen. Henny Vrienten en Herman Brood zongen samen: “Als je wint, heb je vrienden, rijen dik, échte vrienden…”
De lust naar nog meer macht, nog meer genot, nog meer geld lijkt alleen maar te worden aangewakkerd door het hele zichzelf bevestigende circus. Maar als aan het licht komt dat er privébonnen zijn gedeclareerd, is vreemdgegaan in de dienstauto, als er uit de school wordt geklapt door andere hooggeplaatste orgiegangers, als er onderzoek wordt ingesteld naar de handel en wandel, dan helpt er geen communicatieadviseur aan en wordt de crisis een ramp. Voor je het weet, ben je elke avond in RTL Boulevard, dat met je medewerkers, vrienden, buren of journalisten steeds weer een cliffhanger heeft. Of je zit er zelf, als presentator, nadat ze je uit je ambt hebben gezet…
Jaap van Ginneken, Verleidingen aan de top – de psychologie van de macht. Uitgeverij Business Contact.
De auteur werkt momenteel aan een Engelstalige editie en gaat daarmee lezingen verzorgen.